Ko te kaupapa o te rīpoata nei ko te oke a ngā huhua purapura ora o te tūkinotanga i te wā o te noho taurima kia whakahaumanutia ai ō rātau ao, kia whakahokia ai ō rātau mana, ā, kia whai utu ai rātou i te Karauna o mua, o nāianei hoki, me ngā wāhi taurima a te Karauna, ā-wāhi whakapono anō hoki, hei whakaea i te tūkinotanga i pā nei ki ā rātau, ki ngā purapura ora. E pā ana tēnei ki ngā ngoikoretanga o aua wāhi ki te whai urupare ki ngā hiahia o ngā purapura ora. Ka aro hoki tēnei rīpoata ki te anamata, ki ngā puretumu me whai wāhi ai ngā purapura ora – arā, he aha ngā hiahia e tika ai ngā mamae nui kua pā ki te tangata, ki ō rātau whānau, me ngā hapori i roto i ngā tūkinotanga nā te ringa tiaki. E mārama ana mātou he tauhou te kupu ‘redress’ ki tētahi tokomaha o ngā purapura ora, ā, ko te whakaaro o ētahi kāore e kapi katoa i a ia ngā hiahia. Kua mai mea hoki ētahi he whakamaumahara taua kupu ki te tūkinotanga i pā ki a rātau. I tā mātou rīpoata, ka whakamahia ngā kupu ‘puretumu torowhānui’ hei kōrero i ngā āhuatanga whānui me kapi i te ‘redress’, ngā āhuatanga e whakahaumanutia anō ai te ao, te oranga me te mana o ngā purapura ora.

Ahakoa ngā kōrero ngaukino me te mārakerake o ngā tohu tūkino ā-tinana, ā-kare ā-roto, ā-hinengaro rānei, he rite tonu te whakareretanga o tā ngā purapura ora tono puretumu i te Karauna me ngā wāhi whakapono. Ko ngā wheako o te tini purapura ora, i whakahekea, i whakaparauhia, i whakakorea rānei. Ko ā rātou tono i noho noa ki ngā pae pupuri huri te marama, huri te tau. I uaua te whai i ō rātou mauhanga whaiaro, ā, no te rironga ake, kāore i paku mārama, he kaha rawa nō te tāpōuritia. Ko te hunga mārohirohi i ū tonu ki ngā kōti rā anō, kia ahatia, ka hinga i te ture – ko te ture kaha katoa ko tērā o te utu paremata tūponotanga me ngā wawaonga i runga i ngā herenga ā-wā.

Nāwai rā, ka whāia e te Karauna tētahi rautaki ara-rua: ko tētahi ara ko ngā utu iti nei me ngā whakapāha hauarea mā hātepe hārakiraki kē atu e whakahaerehia ana e aua tari tonu me ngā manatū nō rātou tonu te hē ki ngā tūkinotanga; manohi anō, ko tētahi anō ara ko te wawao mō te hemo tonu atu i ngā tono i haria ki te kōti. Kāore te Karauna i whai kia toa ai anake ia kēhi, engari ki te whakapāhunu i ētahi atu kaitono me te whakaiti i te wāhi ki a ia i roto i ngā tūkinotanga. I kitea i ētahi kēhi, kāore te Karauna i tū hei tauira pēnei i tāna i mea i. Ahakoa tōna mōhio ki te pono o te puku o tētahi tono, i whakamahia ko ngā tātai pākaha, i huna rānei i ngā wawaonga whīwhiwhi, ā, hinga atu, hinga mai ngā purapura ora i roto i te kōti, ka mārama te kite: kotahi anake te ara e wātea ana, ko te tāpaetanga hua-kotahi nā tētahi umanga Karauna, me te aha, nā rātou tonu te kōwhiringa.

Ko ngā whare whakapono hoki ērā i tuku i ā rātou urupare ki ngā pūrongo e pā ana ki ngā tūkinotanga me ngā tono puretumu, heoi anō, ko aua wawaonga tonu rā. Pēnei i ngā umanga Karauna, ko tā rātou i tāpae ai – i muri mai i ngā whakaroatanga ake, i te pātaitai rānei i ngā kōrero a ngā purapura ora – he utu iti nei me tētahi whakapāha hauarea, ā, ka mutu te whakatewhatewha i reira. He whakamataku ngā hātepe, ā, nō ngā rōia te pīkaunga nui, nō te manawa piharau rānei o ngā purapura ora e whai ai rātou i ngā āheinga. Ko ētahi o ngā kaitūkino, kua mōhiotia hei kaitūkino, i nekehia ki wāhi kē, i runga i te muna i ōna wā, me te aha, ka mahi tonu i tā rātou mahi tūkino. Ko te tautoko i iti noa, i kore noa rānei. Takitahi ana ngā wā i kimihia ngā purapura ora i ngā wāhi i mōhiotia nei he wāhi tūkino.

Kāore te Karauna me ngā wāhi whakapono i whakapono ki te hōrapatanga o ngā tūkinotanga i māmā noa nei te hurahia. He nui rawa nō te kino o te tūkinotanga i kore ai e pīrangi whakaae, he kino rawa nō te whiu ā-pūtea i kore ai e pīrangi whakaaroaro. Nā reira i ū rātou ki te whakaaro kāore ēnei kēhi i puta i tētahi raru whānui ake.
Ko te hapori whānui hoki tērā kāore i tahuri ake, ahakoa ngā tono i roto i ngā tekau tau kia uiuitia ngā tūkinotanga i te wā o te noho taurima – ngā tūkinotanga i roto i ngā hōhipera, i ngā kura paerangi, i ngā whare pani, i ngā whare whāngai me ētahi atu kāinga taupua, ngā kāinga mō ngā māmā takakau me ngā whare karakia. I āta poipoia te tahuringa atu e ngā waiaro horapa, whakatāke anō hoki o te hapori o taua wā ki te ahurea, ki te ira, ki te hauātanga, ki te oranga hinengaro me te wāhi ki ngā tamariki, te hunga Turi me te hunga hauā. Ko te nuinga e noho ana i ngā taurimatanga i tae atu i ngā wāhanga o te hapori i kaha nei te pokea e te taumahatanga me te tāmitanga.

Ko te nuinga o taua hunga he Māori, koinei te tukuihotanga o ngā kaupapa here kaikiri, tikanga tōtahi a te Karauna, te rawakoretanga me ngā whiu taikaha i puta i ngā kōti tamariki, i noho ai te mahi a te Māori. Ko ngā tamariki a ngā uri o Te Moana-nui-a-Kiwa hoki ērā i noho i te taurimatanga, ērā i mate nui ā-pāpori, ā-ōhanga anō hoki, ērā i tino pāngia ki te whakawā ā-iwi. I āta whakawehea ā-pūnahatia ngā purapura ora Turi me te hauā, me ērā i pāngia ki te māuiui ā-hinengaro i te hapori kia kaua ai e kitea. I tukuna kē ki ngā whare hinengaro, ētahi atu wāhi taurima rānei. Ko te putanga tērā o ngā kaupapa here me ngā whakapono whakawā ā-hauātanga.  

Ka kōrerohia ērā waiaro me ngā āhuatanga ā-ahurea i te upoko o tēnei pūrongo.

He nui te hunga i pāngia ki ngā tūkinotanga whakarihariha ā-tinana, ā-pāwhera anō hoki, pēnei i te pāwhera me ngā mahi kino ki ngā tamariki. He tūkino ā-hinengaro, ā-kare ā-roto anō hoki, te whakahāwea e ai ki te iwi, ki te hauātanga rānei, te whakamohoao, me ngā pokanga rata kāore i tika. He hara te nuinga, he whakamamae anō hoki. I pāwherahia ngā wāhine me ngā kōtiro, i tōpana ngā mātaitanga mō te mate paipai, te tango mai i ā rātou pēpi, ā, tērā ētahi pūrongo i patuerotia ētahi ahakoa te kore i whakaae. I rongo te nuinga i te kore manaaki i te āhua ki te pūmautanga, te mahanatanga me te atawhaitanga. Ko ngā tamariki nō te iwi Māori me ērā nō Te Moana-nui-a-Kiwa kāore i whāngaihia ki te mātauranga o ō rātou whakapapa, te hononga ki ō rātau whānau me tō rātou tuakiritanga. Katoa ēnei mahi nā ngā mana whakahaere i a rātou. I pāngia ngā purapura ora ki te kore manaaki kino rawa atu, tae ana ki te kore manaaki ā-rata, ā-mātauranga, ā, ā-wairua anō hoki. I kino kē atu te pāngia o te hunga Turi, te hunga hauā, me ngā tāngata mate hinengaro anō hoki ki te kore manaaki.
Tē aro i a mātou ka taea e te tangata tēnei mahi ki tangata kē atu. E whakamīharo ana hoki ki te ngoikore o ngā mana whakahaere ki te whakautu i ngā tono a ngā purapura ora kia whiwhi puretumu. Mārakerake te kite i te whakatūrorotia o ngā purapura ora i tā rātou noho ki ngā wāhi i tōna tikanga ka tiaki i a rātou. Me pēhea rā te tangata e kore ai e tumeke, e whakahohetia rānei kia kimi rongoā?

Kei te iho o ā mātou tūtohitanga ko te hiahia kia whakatūhia tētahi hātepe e āhei ai ngā purapura ora te whakapātaritari i te tūkinotanga, i te whakatūrorotanga me te pāmamae rānei kua pā ki a rātou, kia whakarauoratia ai, whakahaumanutia ai rānei tō rātou mana me te whakaora anō, me te tipu hoki kia tae ai rātou ki te “utua kia ea”. E tutuki ai tēnei, kua tono mātou i te whakatūnga o tētahi kaupapa puretumu torowhānui hou.
Kua āta tirohia e mātou ngā hātepe o nāianei a Te Manatu Whakahiato Ora, a Oranga Tamariki, a Te Manatū Hauora, a Te Tāhuhu o te Mātauranga, a Te Hāhi Mihinare, a te Hāhi Katorika me Te Ope Whakaora. He huhua tonu ngā tino ngoikoretanga i kitea e mātou. Kei te Tānga Tuatahi, Wāhanga tuarua o tēnei rīpoata ngā kōrero āmiki ki ngā kitenga e pā ana ki ngā hātepe rerekē, ā, kei roto hoki i ngā mātai take i ngā wheako whaiaro i te Tānga Tuarua.

Waihoki, ko tā mātou i kite ai i te nuinga o ngā kēhi, ko tā ngā umanga me ngā wāhi:

• whakawhanake hātepe me te kore i aro ki te Tiriti o Waitangi me ōna mātāpono, ā, e taratahi ana ērā i ngā purapura ora
• kore e mihi i te mana o ngā purapura ora, te tuku tautoko motuhenga rānei kia whakahaumanu ai ngā purapura ora i ō rātou ao, me te whakahaumanu anō hoki i tō rātou mana me tō rātou oranga
• kore e whai wāhi te tikanga Māori, e whakaatu rānei i te ariā me ngā uaratanga o te ao Māori tae ana ki te mana tangata, te whanaungatanga, te manaakitanga rānei ki ā rātou hātepe
• waihanga hātepe kia hāngai ai ki ngā hiahia ake o taua wāhi, tērā i ērā o ngā purapura ora, ā, nā konā i kino kē atu ai te whakatūroro me te pāmamae i pā ki ngā purapura ora
• kore e whai whakaaro ki ngā uaratanga o ngā uri o Te Moana-nui-a-Kiwa, te hirahira rānei o te whakahaumanutanga ā-ahurea mō ngā tini purapura ora nō Te Moana-Nui-a-Kiwa, i roto i ā rātou hātepe
  ngoikoretanga ki te whai whakaaro ki te pānga o ngā tūkinotanga ki ngā whānau, ngā hapū, ngā iwi me ngā hapori o ngā purapura ora
• aro kūiti ki te whakatau i ia tono, tērā i te whakatewhatewha ake, te whai utu rānei i ngā tāngata, ngā rōpū whakahaere rānei nō rātou tonu te hē, te whai rānei i ētahi ara hei kaupare i ētahi anō tūkinotanga
  tāpae i ngā āhuatanga tautoko oranga māmā noa iho nei
• takaroa rawa atu, ā-tau nei i ōna wā, ki te whakatakoto ake i tētahi utu whakatau
  ngoikoretanga ki te tāpae utu motuhenga
• ngoikoretanga ki te mihi motuhenga me te whakapāha mō te tūkinotanga, te whakatūroro me te pāmamae i pā, i rangona hoki
• tāpae noa i tētahi whakapāha kua herea, me ētahi pūtea, kāore e rawaka i ia kēhi
• kore i motuhake nā te mea he kaha ngā rōpū whakahaere ki te whakatewhatewha i a rātou anō me te āta whakahaere i ia wāhanga o te hātepe me te putanga anō hoki
• me whai taunakitanga hai whakaatu i te tūkinotanga, i te nuinga o te wā kāore e whakapono ki ngā purapura ora, ā, kāore e tautoko tika atu i ngā purapura ora mā roto i ā rātou hātepe
• tāpae puretumu kāore e hāngai ki tā rātou i tāpae ai, ki ngā tāpaetanga hoki a ētahi atu wāhi
  me uaua ka tuku i ngā whakamārama tika ki ngā purapura ora mō te rautaki whakauru tono, ngā kōrero rānei mō ā rātou whakatau
• whai hātepe kāore e hāngai ana ki ngā hiahia o ngā purapura ora Turi, hauā anō hoki mō ngā whakamārama me te tautoko, e taea ai e rātau te whiwhi puretumu.
• hei whakatairitenga, ko tā mātou e tūtohi nei ko te whakatūnga o tētahi kaupapa puretumu hou

Hei whakatairitenga, ko tā mātou e tūtohi nei ko te whakatūnga o tētahi kaupapa puretumu torowhānui hou:

• ka whakatūhia i raro i ngā mātāpono, ngā uaratanga me ngā tikanga o te ao Māori
• ka āhei te whakarite i tētahi hātepe me tētahi Rōpū Māori motuhake, ka tautokona e te Karauna hei ārahi i ngā mahi waihanga kaupapa puretumu torowhānui, me te mahi tahi ki ngā purapura ora, me tētahi rōpū ka tautokona e te Karauna hei māngai mā ngā purapura ora e kīia nei ko te Rōpū Purapura Ora, ā, me ētahi atu
• ka waihangahia, ā, ka whakahaerehia kia whai mana ai te Tiriti o Waitangi
• ka whakatūhia mā tētahi Ture Pāremata, ka utua e te Karauna me ngā takohatanga mai i ngā wāhi hāngai
• ka noho motuhake i ngā wāhi i puta ai ngā tūkinotanga
• nā konā me whakakōpani ake ngā hātepe tono o te wā nei, ā, me whai wāhi ngā umanga Karauna. Ka akiaki hoki i ngā wāhi whakapono kia whai wāhi mai mō tētahi wā, ahakoa, me mātua whai wāhi te tuarua o ērā
• ka tika te utu kia hāngai ai, kia mihi motuhenga ai hoki i te whakatūroro me te pāmamae i rangona
• ka whakahaere i ngā ratonga oranga motuhake mā ia purapura ora (ā, hei ngā wā e tika ana, mā ērā o ō rātau whānau anō hoki), tae ana ki te āwhina mō te taha ki te hauora, te mātauranga, te mahi, ngā whare pūmau, te whai me te pupuri i ngā hononga piripono, te ārahitangame ngā hononga ā-pāpori, ā, ā-ahurea anō hoki
• whakahaere i ngā whakapāha motuhenga
• kia wātea ai tētahi wāhi haumaru, tautoko nui mō ngā purapura ora ki te tirotiro i te kaupapa puretumu torowhānui, te kōrero mō te tūkinotanga me te tono puretumu torowhānui, ā, ka wātea tēnā ki ngā purapura ora katoa, tae ana ki ērā kua whai kē i tētahi hātepe me ērā kua kapi kē i ngā ture utu paremata tūponotanga
• kia wātea ai ngā whānau ki te whai tonu i tētahi tono a tētahi purapura ora kua mate
• kia noho tōmua ai te hunga purapura ora kaumātua, ngā purapura ora e tino māuiui ana rānei
• ka whakakapi katoa i te whānuitanga o ngā tūkinotanga ā-tinana, ā-pāwhera, ā-kare ā-roto, ā-hinengaro, ā-iwi, ā, ā-ahurea anō hoki, otirā te kore manaaki
• ka whakawhanake, ka whakawātea hoki i ngā whakamārama tūmatanui e pā ana ki ngā momo tautoko e wātea ana, te āhei me te paearu whakamātau, me ngā angawā hei whakatau i tētahi tono
• ka wātea ngā purapura ora ki te kōwhiri i te tono puretumu torowhānui ka aro hoki ki te tūkinotanga me tōna pānga, ki te tūkinotanga anake rānei, ā, ka iti iho ngā taumata hāpono tērā i ērā o ngā kōti
• te whakapono ki ngā kōrero a ngā purapura ora hei tūāpapa i roto i te arotake i tētahi tono puretumu torowhānui
• ka kukume mai i ngā purapura ora ki te whakatau i te momo me te puku o ngā whakapāha me ngā mihi, ā, te kōwhiri i te āhua me te taumata o ngā ratonga oranga ka hiahiatia pea e rātou.

Ka ō tēnei rautaki hou ki tētahi anganga “pūnaha puretumu torowhānui” whānui ake o ngā ratonga, ngā ture me ngā kaupapa here kia hua ake ai ētahi momo puretumu torowhānui rerekē. E tōkeke ai, whai hua ai, wātea ai anō hoki te puretumu torowhānui, e tūtohi ana mātou kia whai wāhi ki te hātepe hou:

• te whakawhānuitanga ake o ngā ratonga oranga me te tautoko mō ngā purapura ora me ō rātou whānau
• ngā mahi akoako mā te hunga e mahi tahi ana ki ngā purapura ora
• te whakatū i tētahi ratonga whakarongo
• te whakawhanaketanga o ētahi hātepe hei pūrongo i ngā whakapae tūkinotanga, kore manaaki rānei ki ngā mana ā-ture, ki ētahi atu umanga rānei
• te whakapai ake i te aroturukitanga me te whakapūrongotanga o ngā take tūkino me ngā take ā-pūnaha
• ngā whakamaharatanga me ētahi atu kaupapa hei whakamānawa i ngā purapura ora, hei mahara ake hoki ki ngā tūkinotanga
• kia whakaturehia te tika kia wātea ai i ngā tūkinotanga i roto i ngā whare taurima tae ana ki te haepapa ki te tiaki i tēnei tika
• tētahi āweretanga ki ngā ture utu paremata tūponotanga
• ngā whakahoutanga ki ngā ture e pā ana ki te whakataunga riri i waenga i te iwi
• te arotake i ngā rēti āwhina ā-ture
• he kaupapa here tauira whakaea nawe hou mā te Karauna
• te whakapai ake i te rautaki e pā ana ki tā ngā purapura ora tono mauhanga, tae ana ki te whakaitinga iho o te tāpōuritanga o ngā mauhanga a ngā purapura ora ki te taumata e taea ana
• te arotake i ngā tikanga hanga-mauhanga, pupuri-mauhanga anō hoki. 

E kī nei hoki mātou me tūmatanui te mihi me te whakapāha mō ngā tūkinotanga i ara ake e te whakahauātanga, ā-motu, ā, ā-hapori anō hoki, tae ana ki te Kāwana-Tianara, te Pirimia me ngā kaiārahi nō ngā wāhi whakapono.
I puta ngā tūtohitanga e 95 i ngā wiki e 15 i tū ai ngā nōhanga tūmatanui, ngā aromātaitanga o ngā rau tauākī mataara, ngā tini tāpaetanga tūmatanui, ngā nōhanga tūmataiti ki te rau purapura ora, te arotakenga o ngā puka neke atu i te 150,000, ngā hui tahi ki ngā umanga Karauna, ngā kōrerotahi ki ngā rōpū puretumu i Kōtirana, i Airana, i Ahitereiria me Kānata, te hui tahi me te wānanga tahi ki ngā mātanga me ngā kaiārahi nō ngā hapori Māori, nō Te Moana-nui-a-Kiwa, hauā, otirā ngā kaupapa here, ngā rangahau me ngā mahi whakatewhatewha.
He nui tonu ngā mahi hei mahi i roto i tā mātou uiui, heoi anō, mā te tāpae ake i ēnei tūtohitanga i tēnei o ngā tūāoma, he whakaatu tērā: kei te whakamamae tonu ngā purapura ora i te tatari ki te puretumu, ā, he nui te hunga kua mate kē. Me mutu te tatari – me mahi ināianei.