Whakapāha

32.  Ki te pīrangi te purapura ora, me whakarite te kaupapa i ētahi whakamānawatanga, whakapāha hoki nā ngā wāhi, nō rātou te hē, ki te purapura ora me ētahi atu i whai pānga i te tūkinotanga i te wā o te noho taurima.

33.  Ko ngā whakapāha me:

• whakahua i te tūkino, te whakatūroro me te pāmamae rānei i hua ake
• whakaae nō rātou te hē o te tūkinotanga
• whakaputa pōuri, kaniawhea mō ngā tūkinotanga
• puta i tētahi tangata me te mana e tika ana kia whai kiko te whakapāha
• pūmau ki te whai i ngā ara katoa hei ārai i ngā tōaitanga o ngā tūkinotanga
• ngāwari, me urupare hāngai hoki ki ngā hiahia me ngā manako o te purapura ora takitahi
• hāngai, i ngā wāhi e tika ana, ki ngā tikanga Māori me ngā mahinga ahurea a ngā uri o Te Moana-nui-a-Kiwa
• puta tika mai i ngā wāhi tika.

34.  Hei whakamana i ēnei mātāpono whakapāha, ko ngā wāhi tika me:

• mahitahi ki ngā hunga i whakatūrorohia e te tūkinotanga  ki te whakapāha i tētahi āhua whai kiko ki a rātou anō me tō rātou whakamahutanga whānui
• whakarite kia rite ā-ahurea, ā-whakaiti hoki te hunga whakapāha, ā, kua whai whakangungutanga rātou mō te āhua me te pānga o ngā tūkinotanga me ngā hiahia o ngā purapura ora
• whakarite taipitopito kōrero mō ngā ara e takahia ana, ka takahia rānei hei ārai i ngā tūkinotanga.

35.  I ngā wāhi e tika ana, me ārahi te kaupapa i ngā wāhi ka whai wāhi mai e pā ana ki te momo me te āhua tuku i ngā whakapāha.

36.  Ki te pīrangi te purapura ora, me tuku whakapāha te wāhi hei wāhanga o tētahi hātepe ahurea, hātepe whakahaumanu atu anō rānei. Me whakarite te kaupapa i tētahi momo hātepe i waenganui i te purapura ora (me te whānau, inā pīrangitia) me te wāhi (ki te whakaae mai) me ngā kaihara (ki te whakaae mai te kaihara me te purapura ora).

Ratonga oranga

37.  Me whakamana te kaupapa i ngā purapura ora, i ngā wā e tika ana, me ngā whānau ki te whai wāhi atu ki ētahi āhuatanga hei whakahoki i te mana me te oranga, ā, e hāngai ana ki ngā mātāpono o manaakitia kia tipu. Me whai wāhi ngā purapura ora, me te āwhinatanga a tētahi kaiwhakatairanga, kaiārahi rānei, ki ētahi ratonga whakaea i ō rātou hiahia motuhake, ka whai wāhi mai i roto i ēnei ratonga ko: 

• te āwhinatanga me te taurimatanga ā-hinengarong
• ā tohunga rongoā Māori
• ngā tohunga
• ngā āwhinatanga i te taha ki te mātauranga me te whai mahi, hauora, whare haumaru, ratonga āwhina ā-pūtea, ratonga tautoko hauātanga me ngā mahi ā-hapori
• ngā āwhinatanga whakahonotangata, whakahono anō rānei ki te whakapapa, te whānau, te hapū, te iwi rānei, te hapori whānui me ētahi atu purapura ora
• te puretumu ahurea me te āwhina ki te whakakaha i te taha ahurea me te hononga, te whakahononga anō rānei ki te ahurea, ka whai wāhi mai hoki ko te ako i te reo
• te āwhinatanga me te whānau, me ētahi atu hononga i muri mai i te whākītanga o ngā tūkinotanga
• te tautoko ki te hanga me te pupuri i ētahi hononga pai me ngā mema o te whānau.

38.  Me āhei te kaupapa ki te tuku ki ngā purapura ora he kōwhiringa āhuatanga puretumu rangitahi pēnei i ētahi hokotanga iti, he ratonga rānei hei āwhina i a rātou me ō rātou whānau kia tutuki te utua kia ea.

39.  Me whakahaere te kaupapa i ngā whakapānga, pēnei i ngā tautokotanga ā-hāhi, me tētahi wāhi, mēnā koirā te hiahia o te purapura ora.

Utu pūtea

40.  Ko ngā utu nā te kaupapa puretumu torowhānui me mihi motuhenga i te tūkinotanga me te whakatūrorotanga, i ngā wāhi e tika ana kia pērā, engari kaua ko te utu mō te whakatūroro, mō ngā ngarohanga rānei.

41.  I roto i tā te kaupapa whakaaro ake ki te rahi o te utu, me whai whakaaro hoki ia ki:

• te kino o te tūkino i pā, i rangona hoki
• ngā āhuatanga i nui ake ai te mōreareatanga o tētahi ki te tūkinotanga i te wā o te noho taurima, he whakatūroro i hua ake rānei i te tūkinotanga,pēnei i te taitamarikitanga, te hauātanga, te mate hinengaro me te tūkinotanga o mua.
• Ka kīia pea ērā āhuatanga he whakakaha ake i te kino o te tūkinotanga
• te pānga o te tūkinotanga ki te oranga o te purapura ora, tae ana ki te whakakoretanga o ngā āheinga, ā, i ngā horopaki e tika ana, te pānga ā-reanga
• ngā mātāpono e noho ana hei tūāpapa ki te pūnaha tae ana ki a manaakitia kia tipu
• ngā pae hāponotanga o te kaupapa
• ngā utu ki ētahi atu purapura ora hei whakaū i te rite tonutanga me te tōkeketanga
• ētahi atu utu ka utua pea ki ngā purapura ora mō te tūkinotanga i te wā o te noho taurima, pēnei i ngā hātepe puretumu o mua, ngā kēhi ā-kōti, ngā whakataunga rānei
• te hiahia e pā ana ki ngā utu kia:
  • rawaka e noho ai te kaupapa hei kāinga rua motuhenga ki ngā whakaeatanga tūmatanui
  • tauaro paitia i ērā o ngā kaupapa tūkinotanga i te wā o te noho taurima nō tāwāhi.

42.  Me kaua ngā utu a te kaupapa e pā kino ki ngā āhuatanga ā-pūtea o te purapura ora, ā, me kaua e kīia he whiwhinga pūtea. Hāunga ngā take ACC, me kaua ngā utu pūtea e whakaheke, e whakatepe rānei i ngā āheinga taunakitanga pūtea nā te Karauna, tae ana ki te penihana oranga, te penihana whai mahi, te penihana hauātanga me ngā ratonga tautoko hauātanga.

43.  He wā anō me arotake te kaupapa i ngā utu pūtea e tukuna atu ana e ia, ā, me whakapiki hoki i ngā wā e tika ana kia:

• whai uaratanga ngā purapura ora i ngā utu, me te whai whakaaro hoki ki ngā take pēnei i ngā panonitanga ki ngā rārangi utu ā-kiritaki me ngā utu e hāngai ana nā ngā kōti
• mana taurite ai ngā purapura ora.

Utu wheako māori

44.  Ko ngā purapura ora i noho ki tētahi wāhi, ki tētahi horopaki taurimatanga e kīia ana e te kaupapa puretumu torowhānui he wāhi tūkinotanga ā-pūnaha, kore manaaki ā-pūnaha rānei, me āhei te tono i tētahi utu wheako kotahi ki tētahi utu tāpui. Ko te kaupapa me:

• whanake i tētahi paearu hei whakatau ko ēhea wāhi, mehemea he pērā, ko ēhea horopaki he wāhi tūkinotanga ā-pūnaha e mārama ai te tukutanga o ngā utu wheako kotahi, mā te whakamahi i ngā tūhuratanga o ngā rīpoata o tēnei uiui me ngā taunakitanga nā ngā kerēme ka tae ki te kaupapa
• mātua whakapā atu kia whai utu wheako kotahi ai te nuinga o ngā purapura ora i te mōhiotanga ake o tētahi wāhi, horopaki rānei hei wāhi tūkinotanga ā-pūnaha, kore manaaki ā-pūnaha rānei
• motuhake ngā mahi whakapā atu ki ngā purapura ora e ai ki ngā hiahia o taua hunga
• whai whakaaro ki ētahi atu utu kua utua ki ngā purapura ora mō te tūkinotanga i te wā o te noho taurima, pēnei i ngā utu nō ngā hātepe puretumu o mua, ngā kēhi i roto i ngā kōti me ngā whakataunga.

45.  Me whai mana te kaupapa ki te tūtohi i tētahi tūhuratanga kia kite ai mēnā rānei i pupū ake ai te tūkinotanga ā-pūnaha, te kore i manaaki rānei i roto i te wāhi, i tētahi atu horopaki taurimatanga rānei kia kitea ai mēnā rānei me tuku i tētahi utu wheako kotahi ki te hunga i noho ki taua wāhi, ki taua horopaki taurimatanga rānei.

Pārongo hua kerēme

46.  Me hoatu te kaupapa ki ngā purapura ora he whakamāramatanga ā-tuhi mō tāna i whakatau ai, ā, me āta whakatakoto i te tūkinotanga e whakaae ana ia i pupū ake me te wāhi i pupū ake ai te pānga (tētahi whakamāramatanga rānei i te take i kore ai e whakaaetia tērā whakapae), me ngā take i puta ai tērā whakatau. Me tuhi te pārongo ki te reo mārama, ā, māna, ki te reo Māori, ki te reo Rotarota rānei. Me whakawātea hoki te kaupapa i ngā tautoko e tika ana hei āwhina i ngā purapura ora e mārama ai ia ki ngā pārongo.

Tuku mana me te hua ā-ture o ngā whakatau

47.  Me kaua te whakaae ki te puretumu torowhānui i te kaupapa e:

• haukoti i tā te purapura ora whai i ngā whakaeatanga tūmatanui, i tana tuku amuamu rānei e pā ana ki te tūkinotanga me te whakatūrorotanga, ahakoa me whakaaro ake te puretumu i roto i ngā whakaeatanga tūmatanui whai hua
• whai pānga ki ngā tika o ngā purapura ora ki tētahi tangata e whakapaetia ana nāna te tūkino, e whai pānga rānei ki te tūkinotanga, te whakatūrorotanga kāore i kapi i te kaupapa puretumu torowhānui
• haukoti i tā te purapura ora tuku amuamu ki te Pirihimana, ki tētahi hinonga whakatika, hinonga ngaio, hinonga whakapono, kaituku mahi rānei o tētahi kaitūkino, ahakoa whakapae mai, hāmene mai rānei.

48.  Me kaua e whai mana ā-ture ngā whakatau a te kaupapa ki ngā rōpū whakahaere, ki ngā tāngata rānei ka whakaingoatia ki roto i ngā kerēme, hāunga mō te take o te kaupapa.

Utunga o Te Kaporeihana Āwhina Hunga Whara

49.  Me āhei ngā purapura ora te tuku tono ki te kaupapa puretumu torowhānui me ACC anō hoki. Ko ngā utu, ratonga rānei i tukuna, i whakahaerehia rānei e tētahi, me whakaaro ake e tētahi atu.

Te ara whakatinana

50.  Me whakature te Karauna i te whakatūnga o te kaupapa puretumu torowhānui, ā, me āta whakatakoto tēnei ki roto i te ture, ki roto rānei i ngā waeture, ngā paearu āhei me ngā āheinga. Me whakaaro ake hoki kia takoto ki roto i ngā waeture ngā angawā e puta ai ngā whakatau a te kaupapa.

51.  Ko te kaupapa puretumu torowhānui me:

• whai whakatau tōkeke, matatika, matapae, wawe, mārama, ā, he rite tonu ki tēnā, ki tēnā o ngā purapura ora, tau atu, tau mai
• rawaka ngā rauemi, tae ana ki ngā pūnaha pārongo hangarau, kia pai ai, kia wawe hoki ai āna whakatau
• whai i tētahi hinonga hōmiromiro hei tirotiro i āna amuamu mō te kaupapa.

52.  Me whai mana te kaupapa puretumu torowhānui ki te:

• tono taipitopito i ngā rōpū whakahaere ka uru mai ki te kaupapa me ētahi atu rōpū hāngai
• hoatu i ngā whakamārama ki ngā purapura ora, ngā rōpū whakahaere kei raro i te kaupapa me ētahi atu hinonga hāngai me te kore e tāpōuri i ngā kōrero, mēnā e whakaae ana te kaupapa koinei te ara tika hei whakatutuki i āna mahi.

Arotake whakataunga

53.  Me āhei ngā purapura ora me ngā wāhi te tono arotakenga o ngā whakatau a te kaupapa puretumu torowhānui. Ko ngā arotakenga whakatau i whakaurua e ngā purapura ora, i whakaurua rānei mā ngā purapura ora, me kaua e kino ake te putanga tērā i te putanga tuatahi ki a ia.

54.  Me wātea tētahi whakatau kaupapa ki te arotaketanga, otirā ngā arotakenga nā te kaupapa tonu, mēnā ka hua ake ētahi whakamārama anō ka pā nui pea ki te āhua o te whakatau.

Tūmataiti me taunakitanga

55.  Me tūmataiti ngā taipitopito ka tae ki te kaupapa puretumu torowhānui, ā, me:

• āta whakatakoto me te whakamārama i tēnei aweretanga
• kaua e whakapāho i ētahi taipitopito ki ētahi rōpū whakahaere kāore e whai wāhi ki te kaupapa mēnā kāore i whakaae te purapura ora, māna:
  • hāngai ana te whakapāhotanga ki tāna tukanga tono
  • kua tāpōuritia ngā taipitopito hei tango i ngā tautohutanga o ngā purapura ora, i raro tonu i ngā herenga ā-ture
• āta whākī ki ngā purapura ora mō āna tukanga whakahaere pārongo, tae ana ki te hunga e āhei ana te tiki atu me te wā e pērā ai, ā, te roa o tana pupuri i ērā pārongo.

56.  Me tāpōuri te kaupapa puretumu torowhānui i ngā ingoa o ngā kaitūkino me ētahi atu kōrero tautohutanga anō hoki i āna whakatau.

57.  Me whakatū te kaupapa puretumu torowhānui i ngā tukanga rite tonu mō ngā tono whakapae tūkinotanga ki ngā pirihimana, ki ngā kaitukumahi o ngā kaitūkino, ngā hinonga whakatika ā-mātanga, ā-wāhi whakapono rānei me ētahi atu umanga hāngai. Me whakauru hoki ki ēnei tukanga ngā whakamarutanga mai i te kore i manaaki, te whai utu rānei mā ngā purapura ora hauā e noho taurima ana, ētahi atu purapura ora rānei.

58.  Me āhei te puretumu torowhānui ora te whakapuaki i te puretumu torowhānui i whiwhi rā ia, otirā te whakatau a te kaupapa me te ingoa o taua wāhi anō hoki. Me āhei tonu atu te purapura ora, i raro i ētahi herenga ā-ture, te whakapuaki i ngā taipitopito o te tūkinotanga ki a wai ake rānei e ai ki tā rātou i hiahia ai.

Whakapūrongo

59.  Ia tau rawa, me puta i te kaupapa puretumu torowhānui tētahi ripoata kei roto ko ngā tatauranga mō:

• te nama o ngā kerēme kua tonoa, te nama o ngā kerēme e pā ana ki ia wāhi e whai wāhi ana, me te momo tūkinotanga, manaakitanga rānei i pā
• te āta whakamārama ake i āna whakatau mō ēnei kerēme
• te roa taurite o te wā ki te whakatau
• te rahinga me te whānui o ngā utu ā-pūtea
• ngā momo me te wā mō te tuku i ētahi atu takohatanga
• te pakeke, te iwi, te ahurea – tae ana ki te uri o Te Moana-nui-a-Kiwa, te ira, me ngā hauātanga o te hunga purapura ora i whakauru i ngā kerēme
• te nama o ngā arotaketanga i whāia me ngā whakatau anō hoki.

Arotake motuhake

60.  Me tohu te Karauna i tētahi umanga motuhake hei arotake i ngā āhuatanga katoa o ngā mahi a te kaupapa puretumu torowhānui i muri i te rua tau, ā, ā-hautaka ā muri ake, hei whakaū i te whakapaitanga tonutanga o āna ratonga. Me whai wāhi ki te arotaketanga ko ngā purapura ora, ā, me whakatinana hoki i ngā takohanga a te Karauna i raro i te Tiriti o Waitangi.

Mana pūrongo

61.  Me whai mana te kaupapa puretumu torowhānui ki te:

• pūrongo atu ki ngā ratonga taurima, ki ngā umanga katoa rānei, tae ana ki ngā umanga aroturuki, mō ngā kōrero ka pā ki a ia e pā ana ki ngā take ā-pūnaha me te tuku tūtohitanga e pā ana ki te urupare atu ki ēnei take tae ana ki ērā mō te whakatau i tētahi utu wheako kotahi
• whakature i tā ngā ratonga taurima, umanga rānei ki te tuku pūrongo mō ngā mahi kua mahia e rātou hei urupare ki āna tūtohitanga
• te whakapaoho i ngā tūtohitanga me ngā urupare
• te tuku i ngā whakamārama me ngā tūtohitanga ki te Karauna mō ngā wāhanga hei whakahou i raro i te tūkinotanga i te wā o te noho taurima, tae ana ki te hauora, ngā ratonga hauā, te whāngai, a Oranga Tamariki, a ACC, te mātauranga me te whai whare.